Αξιοποίηση των εννοιολογικών χαρτών στη διδασκαλία

Για να αναφερθούμε στην αξιοποίηση των εννοιολογικών χαρτών στη διδασκαλία εξετάσαμε ένα αντικείμενο (εννοιολογικό χάρτη) σχετικό με το μάθημα των Θρησκευτικών από το Φωτόδεντρο (http://photodentro.edu.gr/v/item/ds/8521/1146) με θέμα «Οι Γ΄ και Δ΄ Οικουμενικές Σύνοδοι» και ένα σενάριο από το αποθετήριο «Ιφιγένεια» σχετικό με το μάθημα της Ιστορίας της Ε΄ τάξης του Δημοτικού με θέμα «Η τέταρτη σταυροφορία και η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους».

Όσον αφορά στον εννοιολογικό χάρτη από το Φωτόδεντρο παρατηρούμε ότι αποτελεί μία συνοπτική παρουσίαση των δύο Οικουμενικών Συνόδων και των αποφάσεών τους, καθώς και την μεταξύ τους σχέση αναφορικά με την ανάπτυξη της διδασκαλίας της Εκκλησίας σχετικά με το πρόσωπο του Χριστού. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί με διάφορους τρόπους μέσα στην τάξη: α) ως τρόπος παρουσίασης του θέματος από τον εκπαιδευτικό (μετωπικά), β) ως δημιούργημα των μαθητών είτε μετά από την παρουσίαση του θέματος από τον εκπαιδευτικό (μετωπικά), είτε από την ομαδοσυνεργατική εργασία των μαθητών πάνω σε κείμενα, γ) ως σχεδιάγραμμα μέσω του οποίου οι μαθητές θα προσπαθήσουν να ανασυνθέσουν τα γεγονότα και τη διδασκαλία των δύο Οικουμενικών Συνόδων.

Το σενάριο από την «Ιφιγένεια» για την Ιστορία της Ε΄ Δημοτικού αποτελεί μια ολοκληρωμένη πρόταση δημιουργίας από τους μαθητές ενός εννοιολογικού χάρτη με τη χρήση ενός συγκεκριμένου λογισμικού (Inspiration 7). Ο ρόλος του εκπαιδευτικού στο συγκεκριμένο σενάριο είναι αυτός του βοηθού, του συντονιστή, του διαμεσολαβητή του διδακτικού πλαισίου. Οι μαθητές στο τμήμα εκείνο του σεναρίου που αφορά στην εννοιολογική χαρτογράφηση λειτουργούν σχεδόν ανεξάρτητα: μελετώντας τα κείμενα που τους έχουν δοθεί από τον εκπαιδευτικό, παρατηρώντας τις εικόνες και παρακολουθώντας ένα βίντεο με ένα ντοκιμαντέρ, κρίνουν, συγκρίνουν, ανταλλάσσουν ιδέες, αιτιολογούν τις απόψεις τους και δομούν τον εννοιολογικό χάρτη. Το λογισμικό δημιουργίας εννοιολογικών χαρτών σύμφωνα με το σενάριο «χρησιμοποιείται:

1. ως εργαλείο για την ανάδυση και την καταγραφή των αναπαραστάσεων των μαθητών ή, µε άλλα λόγια, ως εργαλείο για την ανίχνευση των πρότερων γνώσεων και των ιδεών των μαθητών στις προς μελέτη έννοιες

2. ως γνωστικό εργαλείο για οικοδόμηση εννοιών και γνώσεων σε διάφορα γνωστικά αντικείμενα, µε τη βοήθεια του οποίου οι μαθητές αναπαριστούν βασικές έννοιες και γνώσεις και τις σχέσεις που τις συνδέουν µεταξύ τους

3. ως µέσο για ανταλλαγή και επικοινωνία ιδεών, όταν χρησιμοποιείται για τη συλλογική κατασκευή εννοιολογικών χαρτών από ομάδες μαθητών».

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι για την αξιοποίηση εννοιολογικών χαρτών:

α) Σ’ έναν ελλιπή εννοιολογικό χάρτη να συμπληρωθούν τα κενά

β) Από έναν κατάλογο εννοιών να δημιουργηθεί εννοιολογικός χάρτης

γ) Μια ιστορική αφήγηση να «μεταφραστεί» σε εννοιολογικό χάρτη ή και το αντίστροφο

δ) Από ένα κείμενο με έννοιες να δημιουργηθεί εννοιολογικός χάρτης.

(ΠΗΓΗ: https://peiramatismoi.wikispaces.com/%CE%95%CE%9D%CE%9D%CE%9F%CE%99%CE%9F%CE%9B%CE%9F%CE%93%CE%99%CE%9A%CE%9F%CE%99+%CE%A7%CE%91%CE%A1%CE%A4%CE%95%CE%A3+(inspiration,CmapTools)).

Μία πρόταση αξιοποίησης εννοιολογικού χάρτη στο μάθημα των Θρησκευτικών θα μπορούσε να είναι η εξής:

Στη διδακτική ενότητα 1.4 Ήθος της Α΄ Λυκείου δίνεται στους μαθητές ένα κείμενο με έννοιες:

«Αυτό λέγεται ήθος: είναι ο τρόπος που ζούμε τη ζωή μας. Με αυτήν την έννοια το ήθος και η ζωή είναι σύμφυτα. Δεν μπορείς να ζήσεις χωρίς ένα νόημα και δίχως κάποιο τρόπο εμβίωσης αυτού του νοήματος. Ίσα ίσα μάλιστα, από τον τρόπο που ζούμε τη ζωή μας αποφαινόμαστε αν τη χαιρόμαστε ή όχι, αν ευτυχούμε ή δυστυχούμε, αν τελικά ο βίος μας είναι αβίωτος.

Όταν το ήθος συστηματοποιείται και θεωρητικοποιείται, τότε συγκροτείται ηθική. Πρόκειται για τη γενίκευση και την κωδικοποίηση του τρόπου της ζωής, που διατυπώνεται με απαγορεύσεις («ού», «μη») και προτροπές, αρνητικά και θετικά, όπως χαρακτηριστικά εμφαίνεται στο μωσαϊκό δεκάλογο ή στην καντιανή κατηγορική προστακτική. Η ηθική είναι συστηματική, ενώ το ήθος μένει εφαρμοσμένο, βιωμένο. Η ηθική είναι η θεωρία του ήθους. Πρόκειται για τη βιωμένη πρακτική που εκφράζεται με θεωρητικούς όρους. …

Ανάμεσα στην ηθική και στον ηθικισμό υπάρχει τεράστια διαφορά. Εντελώς άλλο είναι η ηθική ως θεωρία του ήθους και ολότελα διαφορετικό μέγεθος συνιστά ο ηθικισμός ή ο μοραλισμός (ηθικοκρατία, ηθικολογία). Πρόκειται για την απολυτοποίηση της ηθικής και τη μονομέρεια του ήθους. Ηθικισμός είναι η υπερβολή της ηθικής. Όπως η έλλειψή της, συνιστά την ανηθικότητα, την αήθεια, έτσι και η υπερβολή της ηθικής φέρνει στην ηθικολογία.

Αν η ηθική είναι σύμφυτη με τη ζωή, όπως τη περιγράψαμε προηγουμένως, η ηθικοκρατία είναι αντίθετη στη ζωή. Ο ηθικισμός είναι το καρκίνωμα της ηθικής. Το «γράμμα» της ηθικολογίας νεκρώνει το «πνεύμα» της ζωής. Έτσι ο ηθικισμός σκοτώνει το ήθος, επειδή απολιθώνει τη ζωή. Γι' αυτό τελικά η ηθικολογία αναιρεί την ηθική. Άλλο είναι το ηθικό και εντελώς άλλο είναι το ηθικιστικό ή ηθικολογικό.

Η ηθική χρειάζεται. Ο ηθικισμός περισσεύει. Όπως το ήθος είναι απαραίτητο στη ζωή μας, έτσι και η ηθική θεωρία είναι αναγκαία. Όμως η ηθικολογία ως νέκρωση της ζωής είναι περιττή και επιζήμια. Τι κοινό υπάρχει ανάμεσα στο λαό και στο λαϊκισμό, στο έθνος και στον εθνικισμό, στην ευσέβεια και στον ευσεβισμό, στο ήθος και στον ηθικισμό; Κάθε –ισμός είναι η άρνηση του υποτιθέμενου φορέα του: ο ευσεβισμός της ευσέβειας και ο ηθικισμός του ήθους.

Το πιο αποτελεσματικό όπλο εναντίον του ηθικισμού είναι η ηθική. …

Αν κάποιος μας ρωτήσει πως τέλος πάντων διαχωρίζουμε την ηθική από την ηθικολογία, θα του απαντήσουμε με απλά παραδείγματα. Ο δεκάλογος του Μωυσή είναι ηθική, αλλά ο φαρισαϊσμός είναι ηθικισμός. Το «ού κλέψεις, ου φονεύσεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» συνιστούν ηθική. Όταν όμως ο Χριστός θεραπεύει ασθενείς κατά την ημέρα του Σαββάτου, προκαλεί τη δυσφορία των ηθικιστών εκείνου του καιρού για τη δήθεν παραβίαση της ιεράς αργίας. Και η απάντησή Του μένει αποστομωτική: «το Σάββατον διά τον άνθρωπον εγένετο, ούχ ο άνθρωπος διά το Σάββατον» (Μαρκ. 2,27).

Οι φαρισαίοι ηθικολόγοι μέμφονταν τον Ιησού για τις συναναστροφές Του με πόρνες και τελώνες. … Όλο το Ευαγγέλιο μπορεί να αναγνωσθεί ως μία διαρκής διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην ηθική και στην ηθικολογία.

Ο ιησουιτισμός του ρωμαιοκαθολικισμού με το δόγμα «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και την ιεροεξεταστική πρακτική του είναι κλασικό κρούσμα ηθικισμού στο Χριστιανισμό. Τέλος, ο ευσεβισμός του προτεσταντισμού με τον πουριτανισμό, τον πιετισμό και τη βικτωριανή σεμνοτυφία συνιστά το ανώτατο στάδιο του ηθικισμού, το τελευταίο σκαλοπάτι της ηθικολογίας και το έσχατο κατάλοιπο της ηθικοκρατίας σήμερα».

Μπέγζος, Μ. (1996). Ψυχολογία της θρησκείας.

Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σ. 1-4, όπως ανακτήθηκε (στις 8.9.2016) από

http://www.vimaorthodoxias.gr/thlogos/item/4503-i-xristianiki-theorisi-tis-ithikis

Οι μαθητές καλούνται να δημιουργήσουν στο λογισμικό CMap Tools ή σε έναν επεξεργαστή κειμένου (Word) αν δεν υπάρχει ειδικό πρόγραμμα για κατασκευή εννοιολογικών χαρτών, έναν εννοιολογικό χάρτη στον οποίο θα φαίνονται οι σχέσεις μεταξύ των εννοιών: ήθος, ηθική, ηθικισμός, δεκάλογος του Μωυσή, φαρισαϊσμός, Ευαγγέλιο.

Παράδειγμα: